4 معیار مهم برای تلاوت زیبای قرآن از منظر اهل بیت علیهم السلام
تلاوت قرآن، یک هنر اصیله. حفظ اصالت این هنر خیلی مهمه؛ چون اگه بخوایم به هدف این هنر ـ که زنده کردن دل‌هاست ـ برسیم، باید یه سری معیارها و چارچوب‌ها رو رعایت کنیم و اگه از خط قرمزهای این هنر بگذریم، دیگه به این هدف والا نمی‌رسیم. از طرفی پیامبر گرامی اسلام و اهل بیت علیهم السلام به این معیارها و چارچوب‌ها به طور دقیق پرداختند. در این مقاله، سعی می‌کنیم به طور خلاصه، به این معیارهای مهم بپردازیم.
می‌توانید با کلیک روی هر سرفصل به بخش مورد نظر در مقاله بروید
مقدمه و طرح بحث
تلاوت قرآن، هنری اصیل و یادگاری است ماندگار که از صدر اسلام، سینه به سینه به نسل‌های بعدی منتقل شده. کارکرد تلاوت قرآن اینه که قلوب رو به سمت کلام الهی جذب کنه و در مسیر هدایت الهی، ایفاء نقش کنه؛ طبیعتا اگه تلاوت، از مسیر خودش خارج بشه، دیگه نباید انتظار داشته باشیم دل‌ها رو به سمت کلام خداوند بکشونه؛ بلکه باید منتظر یک هنرنمایی پوچ و عرض اندام موسیقایی باشیم. و چون چگونه تلاوت کردن قرآن، می‌تونه این‌قدر نتیجه متفاوتی داشته باشه، طبیعیه که اولیاء الهی برای تلاوت قرآن یه سری چارچوب بذارن تا تلاوتِ هدایت‌گر از تلاوتِ ضلالت‌آور مشخص بشه و تلاوت قرآن از مسیر اصیل خودش منحرف نشه. در این نوشتار می‌خوایم مروری داشته باشیم بر همین چارچوب‌ها و سعی کنیم تلاوت خودمون رو به این چارچوب‌های واضح، عرضه کنیم و کلاه خودمون رو قاضی کنیم.
تلاوت اهل بیت علیهم السلام چگونه بوده؟
خوبه بدونیم که خود اهل بیت علیهم السلام بهترین و جذاب‌ترین تلاوت‌ها رو داشتن و توصیه‌شون به تلاوت زیبا، یه توصیه نمایشی نبوده؛ این‌طور نبوده که جوانان و نوجوانان رو به تلاوت زیبا تشویق کنن؛ بعد خودشون نازیبا و ساده قرآن بخونن؛ نه؛ خودشون بهترین تلاوت‌ها رو داشتن. به عنوان نمونه این روایت رو ببینید:
قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام: اِنَّ أَباجَعْفَرٍ عليه السلام كانَ أَحْسَنَ صَوْتا بِالْقُرْآنِ وَ كانَ اِذا قامَ مِنَ اللَّيْلِ وَ قَرَءَ صَـوْتَهُ فَتَمُرُّ بِهِ مارُّ الطَّريقِ مِنَ السَّقّائينَ وَ غَيْرِهِمْ فَيَقُومُونَ فَيَسْتَمِعُونَ اِلى قِرائَتِهِ. [بحارالانوار، جلد 85، صفحه 82، روايت 23]
امام صادق عليه السلام فرمود: امام باقر عليه السلام زيباترين صدا را در تلاوت قرآن داشت. چون شبانگاه برمى‌خاست و قرآن مى‌خواند، رهگذران (سقايان و ديگران) مى‌ايستادند و به صداى قرائت قرآن او گوش مى‌سپردند.
نزدیک به همین مضمون درباره امام سجاد علیه السلام هم نقل شده؛ ایشان به قدری زیبا تلاوت می‌کردند که گاهی مستمعین از زیبایی صدای ایشان از حال می‌رفتند. [الکافی، جلد۲، صفحه 615، کتاب فضل القرآن، باب ترتیل القرآن]
تاکید اهل بیت علیهم السلام به زیبا خواندن قرآن
روایات زیادی داریم که در اون‌ها اهل بیت علیهم السلام به زیبا خواندن قرآن تشویق می‌کنن؛ فقط به عنوان نمونه این دو روایت رو ببینید:
رسول الله صلی الله علیه و آله: لِکُلِّ شَیءٍ حِلیَةٌ و حِلیَةُ القُرآنِ الصّوتُ الحَسَن. [کنز العمال، حدیث 2768]
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : هر چيزى زيورى دارد و زيور قرآن، صوت خوش است.
عنه صلی الله علیه و آله: زَیّنُوا القُرآنَ بِأَصوَاتِکُم. [بحار الانوار، جلد 92، صفحه 190، حدیث 2]
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : قرآن را با صداهاى [خوش] خود، زينت دهید.
چهارچوب‌ها و معیارهای اهل بیت علیهم السلام در مورد تلاوت درست و زیبای قرآن
اعتدال در سرعت
یکی از مهم‌ترین معیارها، رعایت اعتدال در سرعت تلاوته. این دو روایت رو ببینید تا کمی درباره‌اش صحبت کنیم:
رسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ـ في قولِهِ تعالى : «وَ رَتِّلِ القُرآنَ تَرتيلاً» ـ : بَيِّنْهُ تِبيانا ، و لا تَنثُرْهُ نَثرَ البَقْلِ ، و لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعرِ ، قِفُوا عندَ عَجائبِهِ ، حَرِّكُوا بهِ القُلوبَ ، و لا يَكُن هَمُّ أحَدِكُم آخِرَ السُّورَةِ. [النوادر للراوندی، صفحه 30]
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ درباره آيه: «و رتّل القرآن ترتيلاً» ـ فرمود : قرآن را روشن و شمرده بخوان و آن را مانند تخم علف پراكنده‌اش مساز و همچون شعر به شتاب و بريده و بريده مخوان. در شگفتی‌هايش درنگ كنيد، دل‌ها را با آن به تپش و حركت درآوريد و همه كوشش شما اين نباشد كه سوره را به آخر برسانيد.
الامام علیّ عليه السلام ـ أيضا ـ : بَيِّنْهُ تِبيانا و لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعرِ ، و لا تَنثُرْهُ نَثرَ الرَّملِ ، و لكنْ أفزِعوا قُلوبَكُمُ القاسِيَةَ ، و لا يَكُن هَمُّ أحدِكُم آخِرَ السُّورَةِ. [الکافی، جلد 2، صفحه 614، حدیث 1]
امام على عليه السلام ـ درباره همين آيه ـ فرمود : قرآن را روشن و واضح بخوان و مانند شعر به شتاب و بريده مخوان و چون ريگ پراكنده اش مساز. بلكه دل‌هاى سخت خود را [به وسيله آن] به بيم و هراس افكنيد و تمام سعى شما اين نباشد كه سوره را به پايان رسانيد.
دو روایت بالا خیلی واضح به ما می‌فهمونن که نباید سرعت تلاوت رو بسیار بالا یا بسیار پایین قرار بدیم؛ من فکر می‌کنم هر دو داره الآن به صورت رسمی اتفاق میفته! تلاوت تحدیر ـ در غالب موارد ـ دقیقا همون چیزیه که پیامبر صلی الله علیه و آله و امیر المؤمنین علیه السلام در این فرمایشات از اون نهی می‌کنن. آیا ما وقتی به سراغ تحدیر میریم، تمام تلاشمون این نیست که جزء و سوره رو در کمترین زمان ممکن تمام کنیم؟ آیا در تحدیر فرصت فکر کردن به عجایب قرآن وجود داره؟ دیگه چطوری به ما بگن این کار، درست نیست. نمی‌خوام بگم خوندن قرآن به این شکل، مشکل شرعی داره؛ ولی می‌خوام بگم این گونه از تلاوت، نباید رسمی باشه و قاریان و مرتلین نباید در جلسات عمومی ازش استفاده کنن؛ هر چند بدونن اقبال عمومی به سمت این جور کارهای فشرده، زیاده. گرچه این احادیث، معیار رو برای همه مسلمون‌ها بیان می‌کنه؛ ولی قطعا برای شخصی که به تلاوت قرآن مشهوره، رعایت این معیارها لازم‌تر و مهم‌تره.
این روایت هم در مذمت تند خوندن قرآن وارد شده که به ما می‌فهمونه باید بعضی از جاها مکث کنیم و در آیات شریفه قرآن، تامل داشته باشیم:
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ اَلْحَكَمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : إِنَّ اَلْقُرْآنَ لاَ يُقْرَأُ هَذْرَمَةً وَ لَكِنْ يُرَتَّلُ تَرْتِيلاً، إِذَا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ اَلنَّارِ وَقَفْتَ عِنْدَهَا وَ تَعَوَّذْتَ بِاللَّهِ مِنَ اَلنَّارِ. [تفسير نور الثقلين، جلد 5، صفحه 447]
امام صادق علیه السلام فرمودند: قرآن را تند و دست و پا شكسته نبايد خواند، بلكه بايد به آرامى تلاوت كرد، هنگامى كه به آيه‌اى مى‌رسى كه در آن ذكر آتش دوزخ شده است، توقف مى‌كنى (و مى‌انديشى) و به خدا از آتش دوزخ پناه مى‌برى.
بعضی از مدل‌های تلاوت تحقیق هم دقیقا مصداق همون «و لا تَنثُرْهُ نَثرَ الرَّملِ» هست. چرا قرآن رو پراکنده می‌کنی؟ چرا سه دفعه می‌گی: «فذکر»؟ جالبه براتون بگم یه بار یکی از قراء رو دعوت کرده بودن تو یه اختتامیه مهم بین المللی، قرآن بخونه؛ باورتون می‌شه تو یه نفس خوند: «تنزیل الکتاب من الله» و تو نفس بعدی خوند: «الله»! چرا «الله» رو جدا کردی و تو یه نفس گفتی؟ اگه این پراکنده کردن آیات قرآن نیست، پس چی مصداق این فرمایشه؟
استفاده از الحان عربی
هنر تلاوت قرآن باید مرز خودش رو با بقیه موسیقی‌ها و آوازها حفظ کنه؛ همون‌طور که قبلا هم اشاره کردم، دلیلش اینه که هدف هنر تلاوت، متفاوته و اگه قرار باشه همون‌جور که آوازه‌خوان‌ها می‌خونن، یه قاری هم بخونه، هدف اصلی تلاوت قرآن ـ که جذب مستمعین به سوی معانی بلند قرآنه ـ فراموش می‌شه. یه آوازه‌خوان به هر زور و ضربی هست و با هر بالا و پایینی هست، می‌خواد خودش رو مطرح کنه؛ می‌خواد خودش دیده بشه؛ او هدفش فدای متن شدن نیست. ولی یه قاری قرآن باید فدای متن بشه؛ باید آیات الهی رو نشون بده؛ نه قدرت‌های موسیقاییش رو؛ بله اگه این قدرت‌ها در راستای انتقال پیام الهی قرار بگیره درسته و الا خودنماییه. مرز خیلی باریکی اینجا وجود داره. دو روایت زیر رو ببینید:
رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : اقرَؤوا القرآنَ بألحانِ العَرَبِ و أصواتِها ، و إيّاكُم و لُحونَ أهلِ الفِسقِ و أهلِ الكبائرِ ؛ فإنّهُ سَيَجِيءُ مِن بَعدِي أقوامٌ يُرَجِّعونَ القرآنَ تَرجيعَ الغِناءِ و النَّوحِ و الرَّهبانيّةِ ، لا يَجوزُ تَراقِيهُم ، قُلوبُهُم مَقلوبَةٌ ، و قُلوبُ مَن يُعجِبُهُ شَأنُهم. [الکافی، جلد 2، صفحه 614، حدیث 3]
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : قرآن را با لحن‌ها و آواهاى عرب بخوانيد و از [به كار بردن ] لحنهاى فاسقان و گنهكاران دورى كنيد؛ زيرا بزودى پس از من مردمانى بيايند كه صداى قرآن خواندنشان را همچون آوازه خوانى و نوحه گرى و سرود خوانى كشيشان، در گلو بچرخانند و از گلويشان فراتر نرود. دل‌هايشان و دل‌هاى كسانى كه از قرآن خواندن آن‌ها خوششان آيد، وارونه است.
عنه صلى الله عليه و آله : إنّي أخافُ علَيكُمُ استِخفافا بالدِّينِ ··· و أن تَتَّخِذُوا القرآنَ مَزاميرَ. [بحار الانوار، جلد 92، صفحه 194، حدیث 8]
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : نگرانى من براى شما اين است كه دين را سبك شماريد··· و قرآن را با ساز و آواز بخوانيد.
خشوع و خشیت
هنر تلاوت یه هنر خالی از معنویت نیست؛ نمی‌شه جای خشوع رو با تحریرهای عجیب و غریب پر کرد. نمی‌شه قاری خوبی باشی و ما ترس از خدا رو موقع تلاوت در شما نبینیم.
عنه صلى الله عليه و آله ـ لمّا سُئلَ عن أحسَنِ الناسِ صَوتا بالقرآنِ ـ: مَن إذا سَمِعتَ قِراءَتَهُ رَأيتَ أنّهُ يَخشَى اللّه. [بحار الانوار، جلد 92، صفحه 195، حدیث 10]
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ به اين سؤال كه چه كسى قرآن را از همه خوش‌تر مى خواند ـ فرمود : كسى كه هر گاه قرآن خواندن او را بشنوى، ترس و خشيت از خدا را در او ببينى.
این روایت خیلی عجیبه؛ اگه از ما بپرسن «چه کسی بهترین صدا رو در تلاوت قرآن داره؟»، می‌گیم: کسی که ارتفاع صداش بالاتر از 2 اکتاو باشه، قابلیت اجرای انواع تحریرها رو داشته باشه، انعطاف چقدر مهمه، طنینش هم خوب باشه. ولی نگاه کنید رسول خدا صلی الله علیه و آله به این سوال چی جواب می‌ده؛ می‌فرماید: اگه آثار خشیت از خداوند رو در هنگام تلاوت در ایشون دیدی، ایشون بهترینه.
حزن
تمِ تلاوت قرآن، حزنه. حزین بخون. نباید کارهای صوتی لحنی‌مون و حتی تجویدمون به حزن، لطمه‌ای بزنه. آقا من می‌خوام یه تحریر خوشگل بزنم که همه رو به وجد بیاره! حاجی! صبر کن؛ ببین این تحریره، با حزن می‌سازه یا نه؛ اگه می‌ساخت، بزن. حزن، یه فیلتره؛ همه قواعد و فنونی که تو تجوید و صوت و لحن یاد گرفتی، باید از این فیلتر رد بشه. ممکنه سوال کنید: «مگه می‌شه تجوید به حزن ضربه بزنه؟»؛ می‌گم: بله؛ گاهی اون‌قدر قواعد تجویدی خشک، اجرا می‌شن که انگار غرض ما از تلاوت قرآن، نشون دادن فصاحت و تجوید خوبمونه؛ تجوید هم می‌تونه حجاب باشه؛ دقیقا مثل صوت و لحن. البته ما نمی‌خوایم هیچ کدوم از تجوید و صوت و لحن رو بکوبونیم؛ همه این علوم و فنون لازم هستند؛ ولی اگه بخوایم تلاوت زیبا، اصیل و درستی داشته باشیم، باید سعی کنیم آنچه در این علوم و فنون آموختیم رو از فیلتر حزن بگذرونیم.
این فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله رو ببینید:
عنه صلى الله عليه و آله : اقرَؤوا القرآنَ بالحُزنِ ؛ فإنّهُ نَزَلَ بالحُزن. [کنز العمال، حدیث 2777]
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : قرآن را با آواز حزين بخوانيد؛ زيرا كه قرآن با صوت حزين نازل شده است.
تازه این معیار، اختصاصی به قرآن هم نداره؛ خداوند به حضرت موسی علیه السلام هم امر می‌کنه که تورات رو حزین بخونه.
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَى إِلَى مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ إِذَا وَقَفْتَ بَيْنَ يَدَيَّ فَقِفْ مَوْقِفَ اَلذَّلِيلِ اَلْفَقِيرِ وَ إِذَا قَرَأْتَ اَلتَّوْرَاةَ فَأَسْمِعْنِيهَا بِصَوْتٍ حَزِينٍ. [کافی، بَابُ تَرْتِيلِ اَلْقُرْآنِ بِالصَّوْتِ اَلْحَسَنِ، حدیث 6]
امام صادق عليه السّلام فرمود: خداى عز و جل به موسى بن عمران عليه السلام وحى فرمود: كه هر گاه برابر من ايستادى، چون شخص زبون و نيازمندى بايست و هر گاه تورات می‌خوانى، به آواز حزين بخوان.
حزین خواندن قرآن، در سیره امام کاظم علیه السلام هم گزارش شده؛ در روایتی می‌خونیم که:
«و كانت قراءته حزنا، فإذا قرأ فكأنه يخاطب إنسانا» [الکافی، جلد 2، صفحه 606]
یعنی: تلاوت امام کاظم علیه السلام حزین بود؛ وقتی تلاوت می‌کرد انگار کسی را مخاطب قرار داده بود.
تعریضی به مسابقات
به عنوان خاتمه عرض می‌کنم ای کاش در مسابقات قرآنی به جای اینکه قدرت تنغیم و نوآوری‌های لحنی و انعطاف صدا و تحریر و این معیارهای ظاهری، معیار معرفی بهترین‌های تلاوت قرار بگیره، فرمی در مقابل داوران قرار می‌گرفت که معیارهای حزن و خشوع و استفاده از الحان اصیل عربی و اعتدال در سرعت و حفظ انسجام آیات توش پر رنگ بود. ای کاش حزن و خشوع ملاک بود؛ نه مانورهای صوتی لحنی. ای کاش از قاری می‌خواستند مردم رو به یاد خدا بیندازه و واسطه‌ای باشه بین مردم و کلام الهی؛ نه اینکه از او بخوان مردم رو به وجد بیاره و توانایی‌های صوتی لحنی خودش رو به نمایش بذاره. آخ! گفتم نمایش؛ هر چی می‌کشیم، از دست همین نمایشه.
حالا وقتشه که شما برید قاریان و مرتلان جهان اسلام رو بررسی کنید و ببینید کدوم دارن این معیارهای درست تلاوت رو رعایت می‌کنن؛ به نظرتون با این معیارها بهترین قاری کیه؟
