ثمره صفات شدت، رخوت و توسط در تجوید

صفات شدت، رخوت و توسط چی هست؟

در تجوید می‌گن که 8 حرف «ء ـ ج ـ د ـ ق ـ ط ـ ب ـ ک ـ ت» شدت دارن و انفجاری ادا می‌شن؛ برای همینه که وقتی هر کدوم از این 8 حرف رو در حالت ساکن می‌خوای بکشی، می‌بینی نمی‌شه کشید؛ باید یه دفعه و انفجاری بگی. اگه می‌خواین این 8 حرف رو به خاطر بسپارید این جمله رو حفظ کنید: «أَجَدتُ طَبَقَکَ»؛ تمام حروف این جمله رو حروفی تشکیل دادن که صفت شدت دارن.

حروف «ه ـ ح ـ غ ـ خ ـ ش ـ ص ـ ض ـ ز ـ س ـ ظ ـ ث ـ ذ ـ ف» هم دارای صفت رخوت هستن. وقتی حروفی مانند «س» ساکن رو تلفظ کنی اگه بخوای می‌تونی صدای «س» رو بکشی.

در تلفظ حروف «ل ـ ر ـ ن ـ ع ـ م» حالتی بین شدت و رخوت، پدید میاد؛ یعنی نه اون‌طور محکم تلفظ می‌شن که صدا‌شون قطع بشه و نه اون‌قدر نرم و روان هستن که صدا به طور کامل جریان داشته باشه؛ حالتی میانه دارن. دانشمندان تجوید برای این پنج حرف، صفت «توسط» رو در نظر گرفتن. اگه می‌خواین این 5 حرف رو به خاطر بسپارید این جمله رو حفظ کنید: «لَم نَرعَ»؛ تمام حروف این جمله رو حروفی تشکیل دادن که صفت توسط دارن.

ثمره بحث صفات شدت، رخوت و توسط چیه؟

این مطلب تجویدی (صفات شدت، رخوت و توسط) رو خیلی‌ها بلد هستند؛ ولی اگه بپرسیم ثمره این بحث چیه و تو خوندن شما کجاها اثر می‌ذاره، درصد پایینی پاسخ می‌دن. در این مقاله می‌خوام ثمره این بحث رو بگم تا بدونید چقدر در خوندن شما اثر گذاره.

ثمره این بحث در این قاعده خلاصه شده:

زمان کشش حروفی که رخوت دارند طولانی‌تر است از زمان کشش حروفی که توسط دارند و زمان کشش حروفی که توسط دارند طولانی‌تر است از زمان کشش حروفی که شدت دارند.[1] البته نمود این قاعده وقتی هست که حروف، ساکن یا مشدد باشن.

مثال‌های کاربردی

بذارید چندتا مثال رو کار کنیم: «أَسلَمَ» سین ساکن داره و سین چه صفتی داره؟ رخوت؛ پس باید مدت زمان بیشتری این سین رو بکشیم نسبت به حرف «ت» در «أَتبَعَ» که دارای صفت شدت هست. حرف عین در «أَعمی» رو ملاحظه کنید؛ عین دارای صفت توسط هست و یه مقدار کمتر از سین ساکن که دارای صفت رخوت بود باید کشیده بشه.

البته این مقادیر، عرفیه و باید به تلاوت قاریان درجه یک در امر تجوید مثل استاد منشاوی و خلیل الحصری مراجعه کنین و این مقادیر رو به دست بیارین.

کاری که باید انجام بدین اینه که حداقل یه جزء رو انتخاب کنید و تمام حروف ساکنش رو مورد دقت قرار بدید؛ به هر حرف ساکن که رسیدید ببینید شدت داره یا رخوت یا توسط و طبق قاعده چقدر باید در مخرج خودش کشیده بشه و بعد ببینید استاد منشاوی یا خلیل الحصری چقدر این حرف ساکن رو در مخرج خودش می‌کشن. واقعا بحث دقیقی هست و نیاز به تامل و موشکافی داره.

مثلا کجاها ممکنه کشش مورد نظر در حروفی که رخوت یا توسط دارن صورت نگیره و قاری به اشتباه این کشش رو به میزان مطلوب انجام نده؟

• یکی از مواردش وقتی هست که آخرین حرف فرازی که می‌خونیم «م»، «ن» یا «ه» باشه؛ مثلا اگر بر کلمه «مُؤمِنِینَ» وقف کردی و با «ن» ساکن مواجه شدی باید این «ن» ساکن رو کمی در مخرج خودش بکشی و سریع رهاش نکنی. یا اگه بر کلمه «مُستَقِیمٌ» وقف کردی و «م» ساکن به دست اومد، باید کمی این میم ساکن رو امتداد بدی. البته می‌دونید که اگه «ن» و «م» ساکن رو یه کم بیشتر از حد بکشیم، «ن» و «م» مشدد به دست خواهد اومد.

پس از همین‌جا معلوم می‌شه که کار، خیلی دقیقه؛ اگه «ن» و «م» ساکن در انتهای فراز رو کمتر از حد خودشون بکشیم، صفت توسط اون‌ها رو رعایت نکردیم و اگه بیشتر از حد خودشون بکشیم، در واقع یه تشدید، اضافه کردیم.

• «ه» ساکن هم مثل وقف بر کلمه «فَوَاکِهُ» که باید کمی «ه» رو در مخرج خودش بکشیم و الا صفت رخوت اون به درستی رعایت نخواهد شد.

• دیگه بخوام مثال بزنم «خ» ساکن در «تَخرُجُ» رو دقت کنید؛ بعضی‌ها ممکنه سریع از این «خ» ساکن رد بشن؛ درستش اینه که همون قدری که «س» ساکن رو در «أَسلَمَ» می‌کشیم، «خ» ساکن رو در «تَخرُجُ» بکشیم.

• یه مثال مهم دیگه به ذهنم رسید: کلمه «النَّبِیُّ» رو دقت کنید؛ بعضی‌ها وقتی می‌خوان «ی» مشدد رو بگن، به «ی» شدت می‌دن و یه وقفه‌ای ایجاد می‌کنن؛ در حالی که وقتی صفت رخوت «ی» رو رعایت کنی، در هنگام ادای «ی» مشدد، صدا باید امتداد داشته باشه و «ی» کمی در مخرج خودش کشیده بشه. هر «ی» ساکن و مشددی همین‌طوره.

• دیگه نگم براتون از «ر» ساکن که خیلی‌ها از کشش «ر» ساکن فرار می‌کنن و به «ر» ساکن، شدت می‌دن؛ مثلا شما می‌خوای «ر» ساکن در «أَرسَلنَا» رو ادا کنی؛ باید کمی «ر» رو بکشی؛ چون «ر» توسط داره؛ البته همون‌طور که گفتم میزان کششی که میگم عرفی هست و اگه پات رو از عرف فراتر بذاری قطعا دچار اشتباه شدی.

• یا مثلا حرف «ذ» ساکن یا مشدد ممکنه شدت بگیره؛ وقتی می‌خوایم «ذ» رو در «کَذَّبُوا» ادا کنیم، نباید انفجاری تلفظش کنیم و نباید صدا قطع بشه؛ بلکه باید موقع تلفظ «ذ» صدا جریان داشته باشه و «ذ» کمی در مخرج خودش کشیده بشه؛ پس خیلی زبان خودتون فشار نیارید و اجازه بدید سلاست و روانی «ذ» به نمایش در بیاد.

فکر می‌کنم مثال‌های خوبی رو کار کردیم و شما الآن آماده یه تمرین حسابی در این زمینه هستید.

توجه به حروف دارای شدت

یه توجهی هم بکنید به حروف دارای شدت؛ پنج‌تا از این هشت حرف، صفت قلقله هم دارن که باید وقتی ساکن هستن به اصطلاح تکان بخورن و به شدت از جای خودشون کنده بشن؛ این 5 حرف عبارت اند از «ق ـ ط ـ ب ـ ج ـ د».

اما خیلی مهمه که وقتی اون سه حرف باقیمانده یعنی «أ ـ ت ـ ک» ساکن هستند، قلقله نگیرن. این مثال‌ها رو ببینید: «فَأتِ»، «أَتبَعَ»، «أَکبَرَ»؛ تلفظ «أ ـ ت ـ ک» ساکن، خیلی دقیقه؛ نه باید کشیده بشن؛ چون شدت دارن و حروف دارای شدت کشیده نمی‌شن و نه باید قلقله بگیرن؛ چون این سه حرف جزو حروف قلقله نیستن. در نتیجه صدای بسیار ظریفی تولید خواهد شد.

[1] ایمن رشدی سوید ـ التجوید المصور