همزه وصل چیه؟ چه مسائلی در روخوانی و روانخوانی قرآن به همزه وصل مربوط میشه؟
بدون شک یکی از مهم‌ترین و کاربردی‌ترین مباحث در روخوانی و روانخوانی قرآن کریم، شناخت همزه وصل و مسائل مرتبط با همزه وصله. وقتی خوندن مردم رو در مساجد و قرائت‌های محلی می‌بینیم، متوجه می‌شیم که خیلی از غلط‌ها مربوط به همزه وصله؛ بنابرین در این مقاله می‌خوایم درباره مسائل مرتبط با همزه وصل در روخوانی و روانخوانی قرآن کریم صحبت کنیم.
می‌توانید با کلیک روی هر سرفصل به بخش مورد نظر در مقاله بروید
همزه وصل چیه؟
اولا بدونید که در قرآن‌های عثمان طه که در کشورمون رایجه، یه علامتی برای همزه وصل در نظر گرفته شده؛ هر جا دیدید روی الف، شکلی شبیه به صاد کوچولو گذاشته، بدونید این همزه وصله. همین الآن سوره حمد رو در مصحف ببینید؛ همزه‌های وصل رو نگاهی بیندازید؛ کلمات «الله»، «الرحمن»، «الرحیم»، «الحمد»، «العالمین»، «الدین»، «اهدنا»، «الصراط»، «المستقیم»، «الذین»، «المغضوب» و «الضالین» در سوره حمد همزه وصل دارند.
حالا همزه وصل دقیقا چی کار می‌کنه؟ همزه وصل، قبل از خودش رو به بعد از خودش وصل می‌کنه و خودش فدا میشه؛ مثلا در «بسم الله الرحمن الرحیم» ما سه تا همزه وصل داریم که فدا شدن؛ همزه وصلِ «الله»، «میم» در کلمه «بسم» رو به «لام» در کلمه «الله» رسوند. همزه وصلِ «الرحمن»، «هاء» در کلمه «الله» رو به «راء» در کلمه «الرحمن» رسوند. همزه وصلِ «الرحیم» هم «نون» در کلمه «الرحمن» رو به «راء» در کلمه «الرحیم» رسوند.
البته این‌طور هم نیست که همزه وصل همیشه فداکاری کنه؛ گاهی به میدون میاد و خودنمایی می‌کنه؛ کی؟ وقتی روی کلمه قبلی، وقف کنی. مثلا در «بسم الله الرحمن الرحیم» اگه روی «بسم» وقف کنی، همزه وصل می‌گه: دیگه چیزی نیست که من به بعد از خودم وصلش کنم؛ پس خودم میام به میدون و خونده می‌شم؛ بنابرین می‌گیم: «أَلله الرحمن الرحیم» و همزه وصل «الله» خونده میشه.
چهار مساله مرتبط با همزه وصل
همزه وصل، کجا خواناست و کجا ناخواناست؟
اگه بخوایم از ابتدای کلمه‌ای که همزه وصل داره بخونیم، همزه وصل خواناست؛ ولی اگه بخوایم کلمه قبلی رو با کلمه‌ای که همزه وصل داره با هم بخونیم، همزه وصل ناخواناست.
مانند: قَدِ افتَرَینَا؛ اگه روی «قَدِ» وقف کنیم، همزه «افتَرَینَا» خونده میشه و باید بگیم: «إِفتَرَینَا» ولی اگه روی «قَدِ» وقف نکنیم، همزه «افتَرَینَا» خونده نمی‌شه.
حروف مدی در کنار همزه وصل
اگه در پایان کلمه اول، یکی از حروف مدی اومده و کلمه دوم با همزه وصل آغاز شده باشه؛ حالا اگه بر کلمه اول وقف کنی، حرف مدی خونده میشه؛ ولی اگه این دو کلمه رو با هم بخونی، حرف مدی ناخوانا میشه. مانند: إِذَا السَّمَاءُ ـ فِی المَدِینَةِ ـ ذُو العَرشِ.
اگه بر روی «إِذَا» وقف کنی، باید بگی «أَلسَّمَاءُ»؛ یعنی همزه «السَّمَاءُ» خونده میشه؛ ولی اگه روی «إِذَا» وقف نکنی؛ باید بگی: «إِذَسَّمَاءُ». اگه بر روی «فِی» وقف کنی، باید بگی «أَلمَدِینَةِ» و همزه «أَلمَدِینَةِ» خونده میشه؛ ولی اگه روی «فِی» وقف نکنی؛ باید بگی: «فِلمَدِینَةِ». اگه روی «ذُو» وقف کنی، باید بگی «أَلعَرشِ» و همزه وصل «أَلعَرشِ» خونده میشه؛ ولی اگه روی «ذُو» وقف نکنی؛ باید بگی: «ذُلعَرشِ».
خوندن دو ساکن در کنار هم
اگه دو تا ساکن کنار هم بیاد، خوندن دو ساکن پشت سر هم سخته و باید دنبال علاجی باشیم. حالا این مساله چه ربطی به همزه وصل داره؟ ربطش اینه که هر جا دو ساکن کنار هم قرار می‌گیره، رد پایی از همزه وصل پیداست.
کجا دو ساکن کنار هم قرار می‌گیره؟
وقتی قبل از همزه وصل، تنوین بیاد؛ مانند: فِسقٌ الیَومَ. «فِسقٌ» دارای تنوین ضمه هست و هر تنوینی، ساکنه. کلمه «الیَومَ» هم دارای همزه وصله که چون قراره دو کلمه رو با هم بخونیم، ناخواناست و بعد از اون لام ساکن رو داریم؛ پس نون ساکن در کنار لام ساکن قرار گرفته و خوندن این دو در کنار هم سخته.
کلمه‌ای که خودش همزه وصل داره با «ال» آغاز بشه؛ مانند: «بِئسَ الِاسمُ». اولا خیالتون رو راحت کنم که فقط یه جا در قرآن پیش اومده کلمه‌ای که خودش همزه وصل داره، همراه با «ال» بیاد و اون «بِئسَ الِاسمُ» هست که در آیه 11 سوره حجرات اومده. کلمه «اسمُ» خودش همزه وصل داره و چون اینجا قبلش نمی‌تونیم وقف کنیم قطعا ناخواناست. «ال» هم دارای همزه وصله و چون نمی‌خوایم قبلش وقف کنیم، ناخواناست. لام «ال» ساکنه[1] و سین «اسمُ» هم ساکنه؛ پس دو تا ساکن کنار هم اومده که خوندنشون سخته.
اما علاج این مشکل یعنی کنار هم اومدن دو ساکن چطوریه؟ باید ساکن اول رو تبدیل به کسره کنیم. پس نون تنوین در «فِسقٌ الیَومَ» رو کسره می‌دیم و می‌گیم: «فِسقُنِ لیَومَ» و لام «ال» رو هم در «الاسمُ» کسره می‌دیم و می‌خونیم: «بِئسَ الِاسمُ».
در قرآن‌های عثمان طه در امثال «فِسقٌ الیَومَ» هیچ اشاره‌ای به اینکه باید به تنوین کسره بدیم نکرده؛ چون ممکنه یکی بخواد روی «فِسقٌ» وقف کنه و اصلا این کسره دادن به تنوین پیش نیاد؛ ولی در «بِئسَ الِاسمُ» زیر لام «ال» کسره گذاشته؛ چون وقف کردن روی «ال» امکان نداره و در هر صورت باید لام رو با کسره بخونیم.
نکته: کنار هم قرار گرفتن دو ساکن در حالت وقف اشکالی نداره؛ مانند: وَ الفَجر.
طریقه خوندن همزه وصل
گفتیم که اگه روی کلمه قبل از همزه وصل وقف کنیم و بخوایم شروع فراز جدید رو از کلمه‌ای قرار بدیم که همزه وصل داره، اینجا باید همزه وصل رو بخونیم. اما مسئله اینه که با چه اعرابی همزه وصل رو بخونیم؟ پاسخ اینه که باید همزه وصل رو گاهی با فتحه، گاهی با کسره و گاهی با ضمه بخونیم؛ باید ببینیم کلمه‌ای که همزه وصل داره جزو کدام دسته قرار می‌گیره:
1. حرف‌ها: مهم نیست که تعریف حرف چیه؛ مهم اینه که فقط 1 حرف در قرآن داریم که با همزه وصل آغاز شده؛ حرف «ال». مانند: «الکِتَابَ». همزه وصل در «ال» همیشه با فتحه خونده میشه.
2. اسم‌ها: مهم نیست که تعریف اسم چیه؛ مهم اینه که اسم‌هایی که در قرآن اومده و همزه وصل دارن، محدود هستن و میشه حفظشون کرد؛ اسم‌ها رو ببینید:
ابنُ ـ ابنَتَ ـ امرَأَ ـ امرَأَتُ ـ اسمُ ـ اثنَی ـ اثنَا ـ اثنَتَی ـ اثنَتَا ـ اثنَینِ ـ اثنَانِ ـ اثنَتَینِ
همزه وصل در این اسم‌ها همیشه با کسره خونده میشه.
3. فعل‌ها: اگه در قرآن کلمه‌ای غیر از «ال» و اسم‌هایی که گفتیم، دیدیم، اون کلمه فعل هست.
برای خوندن همزه وصل در فعل‌ها باید به حرف سوم کلمه نگاه کنیم:
اگه حرف سوم کلمه ضمه داشت، همزه وصل هم ضمه می‌گیره؛ مانند: انصُرنِی
اگه حرف سوم کلمه فتحه و کسره داشت، همزه وصل کسره می‌گیره؛ مانند: اذهَب ـ اضرِب.
بیشتر غلط‌هایی که مربوط به طریقه خوندن همزه وصل میشه در همین فعل‌ها پیش میاد؛ برای همین لازمه که در این‌جور کلمات دقت خودمون رو بالا ببریم و قاعده‌ای که مربوط به خوندن همزه وصل در فعل‌ها میشه رو حفظ باشیم.
به عنوان نمونه به ابتدای آیات 5 سوره احزاب (ادعوهم)، 43 سوره طه (اذهبا)، 9 سوره یوسف (اقتلوا)، 28 سوره فجر (ارجعی)، 42 سوره ص (ارکض) و 22 سوره صافات (احشروا) مراجعه بفرمایید و قاعده رو روی این کلمات تطبیق کنید.
[1] نگاه نکنید که در کتابت قرآن، لام «ال» در این کلمه رو با کسره نوشته؛ چون این کسره علاج ماجراست که کمی بعد اشاره می‌کنیم؛ در اصل قضیه، لام «ال» ساکن بوده.
